مسجد امام اصفهان
مسجد امام، يكى از مهم‌ترين بناهاي عصر صفويه كه پيش‌تر به نامهاي مسجد شاه، مسجد سلطانى جديد و جامع عباسى شهرت داشت. اين مسجد در ضلع جنوبى میدان نقش جهان اصفهان واقع شده است.
|
کشور |
ایران |
|
شهر |
اصفهان |
| |
| مشاهده در نقشه | |
تاریخچه ساخت مسجد
چنان که از مآخذ برمى‌آید، بنای آن در سومین مرحله از اجرای طرح میدان نقش‌جهان به فرمان شاه عباس بزرگ (۹۹۶-۱۰۳۸ ق/ ۱۵۸۸-۱۶۲۹م) آغاز گردیده و در دوره شاه‌صفى (۱۰۳۸-۱۰۵۲ق/ ۱۶۲۹-۱۶۴۲م) به پایان رسیده است.
به گفته منجم یزدی در تاریخ عباسی، ساختمان مسجد در ۱۵ صفر ۱۰۲۰ق/ ۱۹ آوریل ۱۶۱۱م، با تهیه «اسباب و آلات و مصالح بناء» آغاز گردید. به استناد کتیبه کاشى معرق سر در که به خط ثلث علیرضا عباسى است، نخستین بخش بنا یعنى ورودی اصلى در تاریخ ۱۰۲۵ق/۱۶۱۶م احداث شد اما بنا بر کتیبه ایوان غربى که به خط محمدرضا امامى است، تکمیل بنای داخلى مسجد تا ۱۰۴۰ق/۱۶۳۰م ادامه یافت و با نصب ازاره‌های مرمرین آن در حدود سال ۱۰۴۷ق/۱۶۳۷م در زمان شاه صفى خاتمه پذیرفت.
توصیف بنا
ورودی مسجد در وسط جبهه جنوبی میدان قرار دارد و از طریق یک جلوخان نیمه محصور با میدان و امتداد راسته بازار واقع در پیرامون بازار مرتبط شده است. در وسط جلوخان ردیفی از سکوی سنگی وجود دارد که برای انتظار و استراحت مورد استفاده قرار می گرفته است.
پس از عبور از پیشطاق و درگاه ورود به هشتی امکان مشاهده قسمتی از حیاط مسجد از درگاه واقع در هشتی وجود دارد. مسیر ورود به حیاط از طریق دو دالان واقع در دوسوی هشتی امکان پذیر شده است. دالان واقع در سمت راست کوتاه تر و دالان واقع در سمت چپ طولانی تر است زیرا محور اصلی حیاط نسبت به محور اصلی میدان چهل و پنج درجه چرخیده تا حیاط و شبستان و گنبد خانه اصلی رو به قبله باشند و از سوی دیگر فضای ورودی و پیشطاق آن در سمت میدان به موازی بدنه میدان طراحی و ساخته شده است. طرح بنا چهار ایوانی یا گنبد خانه است و طرحی است که از دوره سلجوقی به عنوان الگوی کامل مسجد ایرانی شکل گرفت و تا انتهای دوره قاجار باقی ماند.
در دو سوی گنبد خانه اصلی دو شبستان مستطیل شکل وجود دارد که هر کدام از دو ردیف شبستان چهار دهانه ای شکل گرفته که طاق های سقف گنبد به شکل هشت دهانه هر یک بر دوازده ستون استوار شده اند و در وسط شبستان سه ستون سنگی وجود دارد که سبب شده فضای شبستان یک پارچه و واحد به نظر برسد نور فضای زیر گنبد خانه از طریق روزن ها واقع در دور گنبد و نور فضای دو شبستان دو سوی گنبد خانه از طریق روزن های واقع در دیوار متصل به حیاط مدرسه های واقع در دو سمت مسجد تامین می شود و فضای مطلوبی پدید آمده است. شبستان کوچک دیگری در جبهه شمال شرقی مسجد وجود دارد.
چند نوآوری در طراحی و ساخت این مسجد بکار رفته است که به نظر می رسد برخی از آنها در گذشته به صورت محدود تجربه شده بود. از این گونه می توان به وجود دو گنبد در پشت دو ایوان واقع در امتداد محور در امتداد محور فرعی مسجد (محور عمود بر امتداد محور قبله) و دو منار در دو سوی ایوان شبستان قبله (همراه با دو منار در دو سوی پیش طاق ورودی) اشاره کرد که از خصوصیاتی است که پیشتر در طراحی و ساخت مسجد جامع سمرقند (مشهور به مسجد جامع بی بی خانم) به کار رفته است.
درباره خاستگاه و علت ساخت دو حیاط با طاق نماهایی در اطراف آن در دو سوی شبستان اصلی اطلاعات روشن و کاملی وجود ندارد اما با توجه به اطلاعات موجود می توان دو فرضیه مطرح کرد؛ نخست می توان به حیاط واقع در جبهه شرقی مسجد عتیق اصفهان اشاره کرد که به عنوان مدرسه مورد توجه و استفاده قرار داشته است و چون در دسترس بوده ممکن است مورد اقتباس قرار گرفته باشد. سپس می توان اشاره کرد که در چند بنا از دوره تیموری دو حیاط کوچک در دو سوی بنا طراحی و ساخته شده بود مانند مسجد جامع زیارتگاه که ممکن است این بناها نیز در طراحی این مسجد مورد توجه قرار گرفته باشند زیرا آشکار است که برخی معماران دوره صفویه با بناهای مهم دوره تیموری آشنایی داشتند و در طراحی بعضی ساختمان ها از طرح آنها الهام می گرفتند.
پوشیده شدن تمام سطح های درونی و بیرونی مسجد با کاشی به ویژه با کاشی هفت رنگ یا خشتی را می توان پدیده ای به شمار آورد که تجربه هایی کمابیش مشابه با آن در دوره تیموری صورت گرفته بود و در دوره صفویه به ویژگی بسیاری از بناهای مذهبی تبدیل شد. یکی از ویژگی های مهم طرح این مسجد که به نظر می رسد برای نخستین مرتبه به شکل بارز مورد توجه قرار گرفت حل کردن اختلاف زاویه بین محور قبله و محور میدان در فضای ورودی و به صورتی است که یک سمت فضای ورودی که به سوی میدان است با بدنه میدان هماهنگ است و سوی دیگر فضای ورودی که به حیاط منتهی می شود با محور قبله و نماهای داخل حیاط هماهنگ شده است و اعوجاج محور با الحاق فضایی با نقشه مثلث شکل در انتهای ایوان و چرخش دالان های واقع در دو سوی این ایوان صورت گرفته است. این شیوه پس از این زمان در بسیاری از بناهای بزرگ و مهم که در کنار میدان یا یک معبر مهم ساخته می شدند مورد استفاده قرار می گرفت.
نوآوری دیگری که به نظر می رسد برای نخستین مرتبه در این بنا به شکل خاص مورد توه قرار گرفت، طراحی و ساخت سرویس های بهداشتی در گوشه ای از مسجد است که دسترسی به آن از طریق هشتی و دالان طولانی تر واقع در جبهه شرقی مسجد ممکن است. البته موقعیت این فضا در این مسجد به گونه ای است که با توجه به هوای گرم و خشک اصفهان و طولانی بودن مسیر این فضا تا صحن مسجد امکان آلوده و نجس شدن کف حیاط وجود نداشته است اما ساخت سرویس های بهداشتی در بعضی از مساجد جامع بعدی با دقت کافی صورت نگرفته است و در برخی از آنها فاصله بین این فضا و حیاط بسیار کوتاه طراحی شده است.
اسناد موجود نشان می دهد که در مساجد جامع بزرگ سنتی در جهان اسلام همواره از ساخت فضاهای بهداشتی به شکل متصل به مسجد در فاصله اندکی از حیاط یا شبستان پرهیز می شده است و به نظر می رسد که این پدیده با قداست فضای مساجد جامع چندان سازگار نباشد از این دیدگاه می توان این نوآوری را منفی و نتایج آن را ناخوشایند ارزیابی کرد.
نگاشته‌ها و کتیبه‌های مسجد
درِ نقره‌پوش ورودی مسجد با نقش های تزیینى و اشعار فارسى، سروده «واهب» به خط نستعلیق برجسته (احتمالاً به قلم عبدالرشید دیلمى، معروف به رشیدا)، نیز از آثار دوره شاه صفى است که در ۱۰۴۶ق/۱۶۳۶م به اتمام رسیده و نصب شده است.
دیگر کتیبه‌های مسجد به خط معروف‌ترین خوشنویسان عصر صفوی است که در برخى از آنها نام کاتب و تاریخ کتابت نیز آمده است، از جمله محمدرضا امامى در کتیبه‌های ذیل کتیبه اصلى سر در (بدون تاریخ) محراب های شبستان شرقى، ایوان غربى، محراب شبستان‌ِ زمستانى غربى (۱۰۷۷ق)، ایوان جنوبى و محراب مدرسه ناصری درِ جنوب شرقى مسجد، سر درِ بیرونى مدرسه سلیمانیه، درِ جنوب غربى مسجد (۱۰۷۸ق)؛ عبدالباقى تبریزی در کتیبه‌های داخلى ایوان و گنبد جنوبى، ایوان شمالى و گنبد غربى (۱۰۳۵ و ۱۰۳۶ق)؛ محمدصالح اصفهانى در کتیبه بالای محراب اصلى و محراب گنبد شرقى (۱۰۳۸ق)؛ محمدمحسن امامى در کتیبه داخل محراب ایوان جنوبى مدرسه ناصری(۱۰۹۵ق).